Çdo euro e humbur nga një ndërmarrje publike shqiptare paguhet nga qytetari, dhe megjithatë sistemi vazhdon të riprodhojë gabime dhe vendime klienteliste që rëndojnë mbi jetën e përditshme të shqiptarëve. Administrimi i pasurive publike nuk është thjesht një sfidë ekonomike, por një provë e vazhdueshme e efikasitetit të shtetit dhe e drejtësisë ndaj qytetarëve, ku çdo vendim i keqmenaxhuar përkthehet në kosto reale për familjet shqiptare.
Ndërmarrjet publike janë kthyer në simbol të keqmenaxhimit dhe humbjeve të vazhdueshme, pavarësisht subvencioneve të mëdha dhe rolit strategjik që duhet të luajnë në ekonominë kombëtare. Rreth 70–80% e tyre operojnë me rezultate negative ose me marzhe minimale fitimi, ndërsa humbjet e akumuluara në sektorë kyç si energia, ujësjellësit, transporti publik dhe menaxhimi i mbetjeve arrijnë qindra milionë euro.
Kjo situatë krijon një rreth vicioz financiar: borxhet ndaj furnitorëve, buxhetit apo bankave shtetërore detyrojnë shtetin të vazhdojë subvencionet, duke rritur barrën mbi qytetarët dhe penguar investimet në shërbime publike funksionale. Çdo pagesë shtesë për energjinë, ujit, transportin apo mbetjet nuk është thjesht një faturë, por pasqyrë e drejtpërdrejtë e humbjeve që burojnë nga keqmenaxhimi sistematik dhe struktura e fryrë e punonjësve.
Shumë ndërmarrje karakterizohen nga mbi-punësim masiv, jo për shkak të nevojave reale teknike, por si rezultat i ndikimeve politike dhe punësimeve klienteliste. Në disa raste, kostoja e personelit zë 50–70% të shpenzimeve operative, duke kufizuar mundësitë për mirëmbajtje, investime në teknologji dhe përmirësim të shërbimeve. Kjo është një çështje e drejtpërdrejtë e interesit publik, pasi çdo qytetar paguan për humbjet dhe për vendimet politike që ushqejnë ciklin e keqmenaxhimit.
Në qendër të krizës qëndron menaxhimi joefikas dhe mungesa e profesionalizmit. Drejtuesit nuk emërohen mbi bazën e meritës apo aftësive teknike, por mbi ndikime politike. Në sektorin e energjisë dhe ujësjellësit, drejtues të vendosur politikisht kanë marrë vendime për blerje shërbimesh ose investime kapitale pa analizë të qartë kosto-përfitim, duke krijuar humbje qindra milionëshe. Nuk ekziston monitorim objektiv për performancën e drejtuesve ose për efektivitetin e bordeve të administrimit, duke i lënë ata praktikisht të paprekshëm nga pasojat e vendimeve të tyre.
Mungesa e qeverisjes korporative përforcon krizën. Ndërmarrjet publike nuk ndjekin standarde moderne të transparencës apo auditimit të brendshëm. Raportet financiare shpesh nuk publikohen në kohë ose nuk japin të dhëna të plota mbi humbjet dhe borxhet. Bordet e administrimit, teorikisht mbikëqyrëse, në shumë raste janë deklarative dhe përdoren për të justifikuar vendimet politike sesa për të siguruar menaxhim të shëndetshëm financiar.
Ndërhyrja politike në vendimmarrje është e dukshme. Investime kapitale, punësime masive dhe ndryshime tarifash shpesh vendosen sipas kalendarit elektoral dhe nevojave të partive politike, jo sipas analizës ekonomike. Në ndërmarrjet komunale të mbetjeve, krijimi i posteve të reja ka ndodhur për të përmbushur pritshmëritë elektorale, duke lënë mënjanë eficiencën dhe shërbimin ndaj qytetarëve. Kështu, ndërmarrjet përdoren si instrumente sociale dhe jo si aktorë ekonomikë të pavarur.
Modeli i financimit është po aq problematik. Shumica e ndërmarrjeve mbështeten vazhdimisht në subvencione për të mbuluar humbjet, duke krijuar varësi fiskale dhe duke zhdukur motivimin për eficiencë. Pa kapital të ri dhe investime në teknologji, produktiviteti mbetet i ulët dhe shërbimet ofrohen në mënyrë jo optimale. Një shembull i qartë është sektori i ujësjellësit, ku rrjeti i vjetër dhe mungesa e pajisjeve moderne sjellin humbje të konsiderueshme uji dhe shpenzime shtesë operative, ndërkohë që subvencionet përdoren për të mbuluar deficitin, jo për të përmirësuar infrastrukturën.
Problemet strukturore të menaxhimit, mungesa e qeverisjes korporative, ndërhyrjet politike dhe modeli i dobët financiar krijojnë një ekosistem ku humbjet nuk janë rastësore, por pasojë e një sistemi që nuk i jep prioritet interesit publik dhe eficiencës. Çdo vendim i keqmenaxhuar, çdo punësim i tepruar dhe çdo subvencion i përsëritur përkthehet në kosto reale për qytetarët, duke kthyer menaxhimin e pasurive publike në një barrë të vazhdueshme mbi buxhetin dhe jetën e përditshme të familjeve shqiptare.
Humbjet nuk janë thjesht statistika. Ato prekin ekonominë dhe jetën e përditshme të qytetarëve. Financat publike transferojnë deficitin e këtyre ndërmarrjeve nëpërmjet subvencioneve dhe garancive, duke ulur burimet për investime të tjera jetike si arsimi, shëndetësia dhe infrastruktura. Borxhi publik rritet çdo vit për shkak të detyrimeve të ndërmarrjeve dhe garancive shtetërore, duke krijuar një cikël të vështirë financiarisht dhe duke ngarkuar brezat e ardhshëm me kostot e dështimeve të së kaluarës.
Investimet publike dëmtohen, infrastruktura vjetrohet, shërbimet nuk përmirësohen dhe qytetarët përballen me mungesa dhe cilësi të ulët të shërbimeve bazë. Konkurrenca në treg deformohet, pasi ndërmarrjet publike që operojnë me subvencione nuk përballen me presionin e tregut, duke dënuar sipërmarrjet private dhe penguar inovacionin. Ndërkohë, besimi qytetar varet drejtpërdrejt nga menaxhimi i pasurisë publike. Humbja e besimit nxit rezistencë ndaj tatimeve, pakënaqësi sociale dhe ulje të bashkëpunimit me shtetin.
Përvoja e rajonit ofron udhërrëfyes të qartë.
Në Maqedoninë e Veriut dhe Serbi janë zbatuar reforma të qeverisjes korporative me borde të pavarura dhe raportime financiare publike, që kanë reduktuar humbjet dhe konsoliduar sektorët strategjikë.
Në Kosovë, drejtuesit nënshkruajnë kontrata performancë me objektiva të matshme, dhe mandati ndërpritet në rast mospërputhjeje.
Kroacia dhe Sllovenia kanë ndarë qartë rolin e shtetit si pronar nga funksioni rregullator dhe ekzekutiv, duke shmangur konfliktin e interesit, dhe kanë aplikuar partneritete publike-private për eficiencë dhe reduktim të riskut fiskal.
Krahasimi tregon se në Shqipëri mungon një sistem i depolitizuar, i standardizuar dhe i monitoruar, ku drejtuesit përgjigjen për performancën dhe humbjet nuk transferohen tek qytetarët pa kontrolle. Reforma është e mundshme dhe efektive, por kërkon vullnet politik, profesionalizëm dhe transparencë reale. Vetëm kështu mund të ndërmarrim hapa konkretë drejt transformimit të ndërmarrjeve publike nga burime humbjesh në instrumente të qëndrueshme zhvillimi dhe shërbimi për qytetarët.
Rrugëdaljet përfshijnë depolitizimin e drejtimit përmes krijimit të një Agjencie Qendrore të Administrimit të Ndërmarrjeve Publike me mandat profesional, transparencë dhe llogaridhënie me publikim online të bilanceve dhe auditime të pavarura, reforma të strukturës së punësimit për përcaktimin e numrit optimal të punonjësve dhe trajnime të riorientuara, si dhe skema performancë që lidh kompensimin e drejtuesve me rezultatet financiare dhe shërbimin publik.
Krijimi i ndërmarrjeve të reja, qoftë për ujë, energji, mbetje apo sektorë strategjikë si industria e armëve, nuk garanton zgjidhje. Pa plan biznesi të qartë, menaxhim profesional dhe kontrolle rigorozë, ato rrezikojnë të ushqejnë një cikël të ri humbjesh dhe barrë fiskale për qytetarët, duke lënë sistemin të kapur në një rrjet inefficience që ndikon drejtpërdrejt në jetën e përditshme të shqiptarëve dhe besimin e tyre tek shteti.
Gjithsesi, përmes një reforme institucionale të thellë, të mbështetur në qeverisje korporative të mirë, depolitizim dhe transparencë financiare reale, mund të kthehet sistemi i ndërmarrjeve publike nga burim humbjesh në instrument të qëndrueshëm zhvillimi dhe shërbimi për qytetarët.