Sipas një analize të dedikuar të tre ekspertëve të FMN-së, bazuar te eksperienca braziliane “programet e mbrojtjes (përkrahjes) sociale[1] nuk janë vetëm thelbësore për të reduktuar varfërinë dhe për të promovuar kapitalin njerëzor, por gjithashtu mund të luajnë një rol jetik në mbrojtjen e familjeve kundër humbjeve të të ardhurave dhe punësimit, veçanërisht gjatë krizave të mëdha.”
Këto programe bëhen veçanërisht të rëndësishme kur individët luftojnë për të siguruar punësim të ri, duke synuar një standart bazik të jetesës dhe përjetojnë rënie të njëkohshme të të ardhurave reale të në familje. Në rrethana të tilla të rënda ekonomike, iniciativa të tilla, si: mbështetja tek të ardhurat nga papunësia dhe transfertat e synuara për kategori të varfëra jo vetëm zvogëlojnë rrezikun e stresit financiar dhe përkeqësimit afatgjatë të mirëqenies për individët, por edhe ndihmojnë për të zbutur ndikimin negativ në kërkesën e përgjithshme konsumatore, duke përshpejtuar rimëkëmbjen ekonomike.
Në këtë trajtim të programeve sociale do të prezantojmë përveç përvojës që vendet e zhvilluara arrijnë të na tregojnë, por po ashtu do të japim edhe disa komente se sa dhe si janë zhvilluar politikat e mbrojtjes sociale edhe brenda kontekstit të një vendi në zhvillim, si prezantohet aktualisht Shqipëria.
Sipas përvojës që përçohet nga studime të shumta, sistemet e mbrojtjes sociale në ekonomitë e përparuara kanë programe që rriten automatikisht pas pasojave negative nga krizat apo fatkeqësi natyrore apo mjekësore, duke ndihmuar në stabilizimin e të ardhurave dhe konsumit të familjeve. Programet e mbrojtjes sociale, si p.sh mbështetje për të ardhurat nga papunësia dhe skemat e të ardhurave minimale të garantuara të testuara me mjete, automatikisht rriten pas goditjeve negative, duke ndihmuar në zbutjen e të ardhurave dhe konsumit dhe duke vepruar në anën e shpenzimeve si stabilizues automatik. Në shumicën e ekonomive të përparuara, skemat kontributive të sigurimit të punësimit, të cilat sigurojnë një zëvendësim të pjesshëm të përkohshëm të të ardhurave të mëparshme nga puna, janë linja e parë e mbrojtjes kundër efekteve negative në uljen apo mospatjen e të ardhurave për shumicën e familjeve.
Ndërkohë, sistemet e mbrojtjes sociale në vendet në zhvillim nuk kanë ende programe që funksionojnë si në vendet e zhvilluara, apo me fare pak raste janë shumë më pak të përhapur. Në vendet që kanë miratuar programe të mbrojtjes nga papunësia, pjesa e punëtorëve të papunë në fakt marrin përfitime relativisht të ulëta dhe përfitues janë vetëm një bazë e ngushtë punëtorësh për arsye të kritereve dhe kufizimeve të shumta përjashtuese, që vijnë nga mungesa e fondeve për të përballuar politika sociale përkrahëse dhe rehabilituese.
Në grupin e dytë bën pjesë edhe Shqipëria, e cila ka një politikë që po zhvillohet për të arritur disa nivele më të larta, por që ecuria e tyre është ende shumë larg asaj që mund të afrohet me gjysmën e standarteve të përkrahjes sociale të vendeve të zhvilluara.
Arsyet kryesore që avancimi në politikat e zbatuara është i ulët është shumë i varur nga përhapja e madhe e informalitetit, por edhe nga kapacitetet e kufizuara administrative. Skemat e sigurimit të papunësisë zakonisht mbulojnë punëtorët formalë dhe financohen, të paktën pjesërisht, nga kontributet e punëdhënësit dhe punëmarrësve. Informalitet i lartë i tregut të punës në shumë sektorë kufizon mbulimin e skemave kontributive, veçanërisht midis familjeve me të ardhura më të ulëta.
Programet e mbështetjes së të ardhurave nga papunësia pengohen më tej edhe nga vetë strukturimi i tregut të punës, i cili në masë të madhe është i përbërë nga të vetëpunësuar, punonjës sezonalë dhe me kohë qëndrimi afatshkurtër apo me kohë të pjesshme dhe me shumë punëdhënës.
Por duke konsideruar informalitetin e lartë, natyrisht që përfitimet e papunësisë janë të vështira për t’u menaxhuar duke filluar që me identifikimin e përshtatshmërisë së kritereve me punonjësit në treg, por edhe me pjesën e lëvizshmërisë së punonjësve nga një biznes te tjetri, si dhe problemet e gjurmimit të tyre sipas lëvizshmërisë si brenda vendit, por edhe jashtë tij.
Në një krahasim me atë çfarë bën rajoni në trajtimin financiar të përkrahjes sociale në vite, por sidomos në dy vitet e fundit duket se:
- Bosnjë-Hercegovina shpenzoi deri 19.2% të PBB-së për programet e mbrojtjes sociale[2], ku vëmendjen më të madhe në dy vitet e fundit e ka rritja e pensioneve me 2% të PBB-së dhe rritja e pagave me 1.3% të PBB-së[3].
- Përqindja e totalit të shpenzimeve për mbrojtjen sociale në Prodhimin e Brendshëm Bruto (PBB) të Malit të Zi në vitin 2021 ishte 19.2%, me rënie prej 3.5 pikë përqindjeje krahasuar me vitin 2020.
- Serbia shpenzoi deri 19.5% të PBB-së për programet e mbrojtjes sociale, por ende larg mesatares së BE-së që është sa 28.7% e PBB-së.
- Maqedonia e Veriut shpenzoi deri 14% për mbrojtjen sociale, duke mbajtur vendin e katërt në rajonin e Ballkanit Perëndimor për nivelin e shpenzimeve sociale
- Kosova shpenzoi për mbrojtjen sociale deri 10.5% të PBB-së, duke mbajtur vendin e fundit në Ballkanin Perëndimor
- Shqipëria, në vitin 2023, shpenzoi sa 11.1% të PBB-së për programet e mbrojtjes sociale.
Duket se shpenzimet sociale në Shqipëri, ashtu si dhe në Kosovë, përbëjnë një peshë të vogël që është deri 8-9% më e vogël se vendet e para të Ballkanit Perëndimor dhe afër 2.7 herë më e vogël se mesatarja e vendeve të BE-së në vitin 2021.
Sipas analizës së performancës në Strategjinë e Mbrojtjes Sociale 2024-2030, tashmë ka një arritje në drejtim të përmirësimeve administrative lidhur me ndihmën ekonomike për të luftuar varfërinë. Në vitin 2022, INSTAT prezanton se treguesi i rrezikut për të qenë i varfër ishte 20.6%[4], si dhe i përjashtuar social ishte 41.6%, ku rreth 622,705 individë jetonin nën kufirin e rrezikut për të qenë të varfër. Vetëm 3% e popullsisë u nxorr nga rreziku i varfërisë nëpërmjet transfertave sociale (njëra prej të cilave është ndihma ekonomike). Por, 95% e transfertave të programit të mbrojtjes sociale janë në cash, çka pohon që shërbimet sociale në nivel vendor aktualisht janë një ofertë e varfër.
Buxheti total që shkon për ndihmën ekonomike është 0.3% e PBB, ndërsa rezulton që ndihma ekonomike të ketë një ndikim të kufizuar në uljen e varfërisë. Është rreth 9% e popullsisë përfituese e programit të ndihmës ekonomike (64,000 familje në vitin 2022 me 226.530 individë anëtarë) ndërsa janë edhe 4,348 familje që kanë përfituar nga fondi 6% në dispozicion të pushtetit vendor.
Skemat e mbështetjes financiare për personat me aftësi të kufizuara[5], përbëjnë një nga shtyllat kryesore të sistemit të mbrojtjes sociale në Shqipëri[6]., si programi më i madh i zbatuar nga fondet e buxhetit, ku 63% totalit të shpenzimeve për ndihmën sociale në vitin 2022 shkojnë drejtpërdrejt për këtë kategori[7].
Me miratimin e strategjisë së re, instrumentet kryesore mbështetëse për arritjen e objektivave, ndër të tjera janë:
- integrimi i përfituesve të skemës së mbrojtjes sociale në angazhime në punë publike,
- Fondi social i punësimit, Fondi i shërbimeve sociale dhe Ndërmarrjet sociale
- përdorimi së fundmi i “Garancisë rinore”, me synimin për të parandaluar rritjen e të rinjve të papunë nëpërmjet këshillimit dhe edukimit, për të ofruar mundësi angazhimi në biznese të reja apo tregun e punës nëpërmjet programeve për nxitjen e punësimit, si dhe me ndihmën e teknologjisë digjitale
Megjithatë, edhe në rast se plani i veprimit dhe bashkërendimi me strategji dhe dokumenta politike të ndryshme sektoriale do të jetë në funksion të plotë të arritjes së objektivave,
(i. Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2030, ii. Plani Kombëtar për Integrim Europian (PKIE)2023, iii. Strategjia Kombëtare për Barazinë Gjinore 2021-2030 dhe Planin e saj të Veprimit, iv. Strategjia Ndërsektoriale për Decentralizimin dhe Qeverisjen Vendore 2023-2030, v. Plani Kombëtar i Deinstitucionalizmit 2020-2022, vi. Plani Kombëtar për Personat me Aftësi të Kufizuar 2021-2025, vii. Plani Kombëtar i Veprimit për Barazi, Përfshirje dhe Pjesëmarrjen e Romëve dhe Egjiptianëve 2021-2025, viii. Dokumenti Politik për Moshimin 2020-2024, ix. Plani Kombëtar i Veprimit për Personat LGBTI, 2021-2027, x. Strategjia e Zhvillimit të Shërbimeve të Kujdesit Shëndetësor Parësor në Shqipëri 2020-2025, xi. Strategjia për Punësim dhe Formim Profesional 2021-2026, xii. Strategjia Kombëtare për Rininë 2022-2029, xiii.Strategjia Kombëtare të Arsimit 2021-2026, xiv. Strategjia Ndërsektoriale e Drejtësisë për të Mitur ( 2022- 2026), xv. Plani Kombëtar i Veprimit për Luftën kundër trafikimit të personave ( 2021-2023), xvi. Agjenda Kombëtare për të Drejtat e Fëmijëve ( 2021- 2026), xvii. Strategjia Kombëtare për Zvogëlimin e Riskut nga Fatkeqësitë 2023-2030)
nevojitet që të punohet për të rikuperuar kohën e humbur duke synuar efektivitet në punësim të qendrueshëm për anëtarët në moshë pune dhe nxjerrje nga varfëria të familjeve nëpërmjet një kontrate të re sociale që duhet të jetë masterplani social për Shqipërinë 2030.
[1] Instrumentet e mbrojtjes sociale mund të kategorizohen gjerësisht në tre lloje: Programet e përkrahjes Sociale (PS), Sigurimet Shoqërore (SSH) dhe Programet e Tregut të Punës (TP). Programet PS, të njohura shpesh si asistencë sociale, ofrojnë transferta pa kontribut për të siguruar një mirëqenie minimale ekonomike, duke përfshirë paratë dhe transfertat në natyrë, heqjen e tarifave, ushqimin në shkollë, punët publike dhe pensionet sociale. Programet SSH janë ndërhyrje kontributive që adresojnë ndryshimet në të ardhura për shkak të pleqërisë, sëmundjes ose paaftësisë, duke përfshirë pensionet, pushimin mjekësor, përfitimet e lindjes/atësisë dhe sigurimin shëndetësor. Programet TP synojnë të mbrojnë nga humbja e të ardhurave nga papunësia ose të ndihmojnë në mënyrë aktive individët në gjetjen e punësimit dhe rritjen e kapacitetit fitues
[2] Asistencë sociale, shërbime sociale, sigurime shoqërore, programe punësimi
[3] https://www.imf.org/-/media/Files/Publications/CR/2023/English/1BIHEA2023001.ashx, faqe 10
[4] Kufiri i rrezikut për të qenë i varfër për një person në vitin 2022 është vlerësuar me 225.931 lekë
[5] Këto skema përfshijnë të gjitha llojet e përfitimeve për paaftësinë si pagesën për aftësinë e kufizuar, pensionin e invaliditetit dhe përfitime të tjera.
[6] World Bank Group, 2022. Albania – Social Protection Situational Analyses.
[7] World Bank Group, 2022. Albania – Social Protection Situational Analyses.