Informaliteti në sektorin e ndërtimit ka një ndikim të thellë dhe shumëdimensional në ekonominë e Shqipërisë, duke shkaktuar pasoja serioze në disa aspekte kyçe, përfshirë konkurrencën në treg, buxhetin e shtetit, konsumatorët dhe sektorin formal të ekonomisë.
Një nga pasojat më të dukshme të informalitetit është humbja e të ardhurave për buxhetin e shtetit. Sipas të dhënave, nga 467,000 objekte të regjistruara për legalizim, rreth 237,000 mbeten ende informale. Ky numër përbën rreth 50.75% të totalit të objekteve që janë në proces legalizimi, duke pasqyruar një përhapje masive të informalitetit në sektorin e ndërtimit. Kjo ka pasoja të drejtpërdrejta financiare për shtetin, pasi ndërtuesit informalë shpesh shmangin taksat dhe nuk kontribuojnë në financimin e shërbimeve publike dhe investimeve. Vlera monetare e objekteve informale është rreth 51.34 miliardë lekë, një shumë që mund të ishte përdorur për financimin e projekteve infrastrukturore dhe shërbimeve sociale. Kjo humbje direkte për buxhetin përbën një pengesë të madhe për zhvillimin e vendit, pasi buxheti shtetëror është i kufizuar në mundësitë për investime dhe rritje të shërbimeve publike.
Në të njëjtën kohë, informaliteti çon në krijimin e një mjedisi konkurrues të padrejtë në treg. Ndërtuesit informalë shpesh ofrojnë çmime më të ulëta, duke krijuar një avantazh të pabazuar ligjërisht përpara atyre që ndjekin ligjin dhe paguajnë taksa. Kjo ndikon negativisht në ndërtuesit që respektojnë ligjin, duke e bërë konkurrencën më të vështirë dhe duke i detyruar ata të përballen me kosto më të larta për shkak të taksave dhe kontributeve sociale. Një shembull konkret është humbja e TVSH-së prej 3.1 miliardë lekësh, humbja nga tatimi mbi fitimin prej 0.77 miliardë lekësh dhe humbja nga tatimi mbi të ardhurat personale prej 1.54 miliardë lekësh. Këto humbje janë të drejtpërdrejta dhe ndikojnë në mundësinë për të financuar shërbime dhe projekte të tjera që janë të domosdoshme për zhvillimin e sektorëve të tjerë të ekonomisë.
Për konsumatorët, informaliteti sjell një sërë rreziqesh dhe pasigurish. Ndërtuesit informalë, duke shmangur respektimin e standardeve dhe kërkesave të sigurisë, krijojnë objekte që mund të jenë të pasigurta për përdorim. Ky fenomen ndikon në cilësinë e jetesës dhe sigurinë e qytetarëve. Shembuj të ndodhurave të aksidenteve ose defekteve në ndërtimet informale janë të shumtë, duke sjellë si pasojë shpërthimin e shpenzimeve për trajtimin e dëmeve dhe rritjen e kostos për shërbimet mjekësore. Ndërkohë, konsumatorët që blejnë objekte të tilla mund të përballen me kostot e padukshme të riparimit dhe përmirësimit të cilësisë, që shpesh nuk janë të parashikuara në çmimin e inicializuar. Kjo sjell pasiguri dhe një nivel më të ulët besimi tek sektori i ndërtimit.
Nga ana tjetër, informaliteti ka ndikime të drejtpërdrejta në tregun e ndërtimit dhe mundësitë për investime. Kjo mund të ndalë zhvillimin e projekteve të reja ndërtimi dhe të ngadalësojë ritmet e rritjes ekonomike. Pasiguria që shkakton informaliteti mund të bëjë të pamundur për investitorët të planifikojnë projekte afatgjata, pasi ata nuk mund të kenë besim të plotë se të gjithë operatorët e tregut do të veprojnë sipas rregullave dhe standardeve. Kjo shkakton një mungesë besimi në sektorin dhe mund të çojë në humbjen e mundësive për zhvillimin e ekonomisë. Pasiguria rrit gjithashtu rrezikun për konsumatorët dhe pengon zhvillimin e një tregu të qëndrueshëm, ku cilësia dhe siguria janë përparësi.
Për të adresuar këto pasoja, është e domosdoshme të merren masa që mundësojnë uljen e informalitetit dhe krijimin e kushteve të barabarta për të gjithë aktorët në sektorin e ndërtimit. Kjo mund të arrihet përmes lehtësimit të procedurave të legalizimit, mbështetjes për ndërtuesit ligjorë dhe përmirësimit të mbikëqyrjes dhe kontrollit të sektorit. Pasi të realizohen këto masa, mund të krijohet një mjedis më i drejtë dhe më të qëndrueshëm, i cili do të ndihmojë në zhvillimin e sektorit dhe përmirësimin e cilësisë së jetesës për qytetarët.
* Kjo pjesë është marrë me shkurtime nga studimi i ALTAX “Shqipëria në ndërtim”, që do të prezantohet së afërmi.