Rikthimi i besimit tek shteti: Meritokracia dhe llogaridhënia si shtyllat e reja të qeverisjes

Në Shqipëri, shumë institucione publike nuk funksionojnë mbi parimin e meritokracisë, por mbi lidhjet politike dhe interesat personale. Në vend që të jenë motori i zhvillimit demokratik dhe ekonomik, ato shpesh shndërrohen në mjete të kontrollit politik dhe përfitimeve klienteliste. Kjo situatë ka sjellë pasoja të dukshme për shoqërinë dhe ekonominë, duke ndikuar në mënyrën se si qytetarët e perceptojnë shtetin dhe shanset e tyre për një jetë më të mirë.

Patronazhi politik dhe bllokimi i institucioneve
Patronazhi është një mekanizëm i fuqishëm për të kontrolluar administratën publike dhe për të mbajtur pushtetin. Në praktikë, kjo do të thotë:
– Emërime politike në pozicione kyçe, duke eliminuar konkurrencën dhe duke i zëvendësuar profesionistët me individë të afërt me pushtetin.
– Burokraci e paaftë dhe e varur, ku vendimet nuk bazohen në analiza dhe kritere profesionale, por në urdhrat e shefave politikë.
– Administratë pasive dhe joefektive, ku punonjësit nuk ndihen të motivuar për të përmirësuar shërbimet publike apo për të vepruar në interes të qytetarëve.

Si rezultat, shteti humbet kapacitetin për të menaxhuar sfidat e zhvillimit dhe krijon një kulturë ku servilizmi vlerësohet më shumë se kompetenca.

Institucione të kapura dhe korrupsion i përhapur
Mungesa e integritetit institucional nuk është thjesht një çështje etike, por një faktor që ndikon drejtpërdrejt në cilësinë e jetës së qytetarëve dhe në funksionimin e shtetit. Kur administrata drejtohet nga individë të emëruar mbi baza patronazhi, pasojat janë të thella dhe afatgjata. Korrupsioni rritet ndjeshëm, pasi vendimmarrja bazohet në interesa personale dhe jo në ligjin dhe transparencën. Shërbimet publike degradojnë, duke u kthyer në një sistem të paefektshëm ku nuk ka llogaridhënie dhe as përkushtim për përmirësim. Për më tepër, krijohet një rreth vicioz ku vetëm individët e lidhur me rrjetin e patronazhit përfitojnë nga shteti, duke lënë jashtë çdo mundësie profesionistët e aftë dhe të ndershëm.
Një nga shembujt më të qartë të kësaj problematike është administrata tatimore.
Kur drejtuesit e saj emërohen pa kriter profesional, por mbi baza klienteliste, lufta kundër informalitetit dhe evazionit fiskal bëhet e pamundur. Për pasojë, buxheti shtetëror humbet miliona euro që mund të shkonin për sektorë jetikë si arsimi, shëndetësia dhe infrastruktura. Një administratë e paaftë dhe e kapur nuk vetëm që nuk arrin të luftojë korrupsionin, por shpesh e thellon atë duke krijuar mekanizma të fshehtë për të favorizuar interesa të veçanta në dëm të qytetarëve dhe bizneseve të ndershme.

Shembujt ndërkombëtarë tregojnë se vendet që kanë arritur të reduktojnë korrupsionin nuk e kanë bërë këtë thjesht me ligje dhe teknologji, por me një reformë të thellë të institucioneve dhe me vendosjen e një kulture të re qeverisëse. Suedia dhe Danimarka, për shembull kanë ndërtuar sisteme të administratës publike të pavarura, ku emërimet bazohen vetëm në meritokraci dhe ku llogaridhënia është e pandalshme.
Estonia, e cila shpesh përmendet si shembulli më i suksesshëm i digjitalizimit, nuk e arriti këtë sukses vetëm përmes teknologjisë, por duke e kombinuar atë me institucione të forta, të paanshme dhe të mbrojtura nga ndërhyrjet politike. Në të kundërt, vende të cilat kanë adoptuar sisteme të sofistikuara digjitale por pa garantuar integritet institucional, si Rusia apo disa vende të Amerikës Latine, vazhdojnë të kenë nivele të larta korrupsioni dhe institucione të dobëta.
Në këtë kuadër, është e qartë se një shtet nuk mund të luftojë korrupsionin duke tentuar thjesht të mbulojë problemet me digjitalizim apo reforma të pjesshme. E vetmja mënyrë për të ndërtuar një administratë të ndershme dhe efikase është ndarja e qartë e pushteteve, ndalimi i kapjes së institucioneve dhe forcimi i mekanizmave të pavarur të mbikëqyrjes. Për sa kohë politika vazhdon të kontrollojë çdo aspekt të administratës, duke e kthyer atë në një instrument për mbijetesën e saj dhe jo për të mirën e qytetarëve, korrupsioni do të mbetet një plagë e hapur dhe shteti do të vazhdojë të humbasë kapitalin e tij më të rëndësishëm: besimin e njerëzve.

Rënia e meritokracisë dhe dëmet për shoqërinë
Në një vend ku meritokracia mungon, pasojat janë të rënda dhe afatgjata, duke minuar besimin e qytetarëve tek institucionet dhe vetë shteti. Politikat publike, në vend që të hartohen për të zgjidhur problemet e qytetarëve, shpesh shërbejnë interesave të ngushta të grupeve të caktuara, duke e bërë qeverisjen joefektive dhe të largët nga nevojat reale të shoqërisë. Administrata publike, e mbushur me emërime të bazuara në lidhje politike dhe jo në aftësi, funksionon ngadalë dhe në mënyrë joefikase, duke u kthyer në një pengesë për zhvillimin e vendit.

Përballë kësaj situate, shumë të rinj dhe profesionistë të kualifikuar zgjedhin emigrimin si mundësinë e vetme për një të ardhme më të mirë, duke i lënë institucionet dhe tregun e punës në Shqipëri të varfëruara nga mungesa e ekspertizës dhe inovacionit. Ky fenomen jo vetëm që e dëmton ekonominë dhe zhvillimin social, por edhe thellon krizën e besimit dhe të perspektivës brenda vendit.
Në këtë kontekst, digjitalizimi i shërbimeve publike dhe përdorimi i teknologjisë janë shpesh të paraqitura si zgjidhje për të përmirësuar administratën dhe për të lehtësuar qasjen e qytetarëve në shërbime. Megjithatë, në mungesë të meritokracisë dhe një administrate profesionale, teknologjia nuk mund të zëvendësojë boshllëkun që krijojnë politikat e dëmshme dhe mungesa e transparencës.
Përkundrazi, përdorimi i digjitalizimit shpesh shërben si një justifikim për të mbuluar dështimet e sistemit dhe për të shmangur adresimin e problemeve thelbësore, si korrupsioni, nepotizmi dhe mungesa e përgjegjshmërisë. Nëse nuk mbështetet nga një administratë e aftë dhe e pakapur politikisht, teknologjia mbetet një fasadë që nuk mund të ndryshojë realitetin e një shteti të brishtë dhe të keqmenaxhuar.

Si mund të rikthehet meritokracia?
Për të ndryshuar realitetin e kapjes së institucioneve nga patronazhi politik dhe për të ndërtuar një administratë publike të aftë dhe të pavarur, së pari është e domosdoshme të merren masa konkrete dhe të guximshme. Nuk mjafton vetëm të identifikohen problemet, por duhet të krijohen mekanizma efektivë që garantojnë funksionimin e shtetit mbi baza të drejta dhe transparente.
Një nga hapat më të rëndësishëm është krijimi i një administrate publike që bazohet në profesionalizëm dhe jo në lidhje politike apo personale. Për të arritur këtë qëllim, rekrutimi dhe promovimi i punonjësve duhet të kryhet mbi bazën e aftësive dhe eksperiencës, duke eliminuar hapësirat për ndërhyrje politike. Çdo pozicion në administratë duhet të jetë i hapur për konkurrim, duke u bazuar në testime të pavarura dhe kritere të qarta përzgjedhjeje. Kjo do të ndihmojë jo vetëm në rritjen e cilësisë së shërbimeve publike, por edhe në krijimin e një kulture ku nëpunësi e sheh veten si shërbëtor të qytetarëve dhe jo si pjesë e një rrjeti klientelist. Për të shmangur manipulimet dhe vendimmarrjet e njëanshme, duhen ngritur mekanizma të mbikëqyrjes që sigurojnë se proceset e emërimeve dhe promovimeve bëhen në mënyrë të drejtë dhe transparente.

Së dyti, transparenca dhe llogaridhënia duhet të jenë shtylla kryesore mbi të cilat funksionon administrata dhe institucionet shtetërore. Për këtë arsye, është jetike që media dhe shoqëria civile të kenë një rol aktiv në denoncimin e rasteve të korrupsionit dhe nepotizmit. Kur qytetarët kanë akses të plotë në informacion dhe kur veprimet e qeverisë janë nën mbikëqyrje të vazhdueshme, bëhet më e vështirë që abuzimet me pushtetin të fshihen ose të justifikohen.
Për këtë arsye, duhet të krijohen platforma publike ku qytetarët mund të raportojnë shkeljet dhe keqpërdorimet e detyrës, duke i dhënë fund kulturës së pandëshkueshmërisë që dominon sot në shumë institucione. Përmirësimi i aksesit në informacion, veçanërisht për vendimet që kanë ndikim të drejtpërdrejtë në jetën e qytetarëve, është një domosdoshmëri për të garantuar vendimmarrje më të përgjegjshme dhe transparente.

Një tjetër hap thelbësor është reformimi i sistemit të emërimeve publike, duke e bërë atë të pavarur nga ndërhyrjet politike dhe duke siguruar që personat në pozita drejtuese të kenë vërtet kompetencat e nevojshme për të udhëhequr institucionet. Një mënyrë për ta arritur këtë është përfshirja e komisioneve të pavarura në procesin e përzgjedhjes së drejtuesve të institucioneve shtetërore. Këto komisione duhet të përbëhen nga ekspertë të fushës, përfaqësues të shoqërisë civile dhe individë të paanshëm, të cilët vlerësojnë kandidatët mbi baza objektive dhe profesionale.
Për më tepër, autonomia e institucioneve publike duhet të forcohet në mënyrë që ato të mos kthehen në mjete të manipulimit politik. Kjo nënkupton që drejtuesit e tyre nuk mund të ndërrohen sipas dëshirës së qeverisë apo të grupeve të interesit, por të kenë një mandat të caktuar, të mbrojtur me ligj. Për të siguruar një administratë të ndershme dhe të drejtë, duhet të vendosen rregulla të qarta mbi konfliktin e interesit dhe të ashpërsohen ndëshkimet për ata që abuzojnë me pushtetin.

Megjithatë, ndryshimet strukturore nuk janë të mjaftueshme nëse nuk shoqërohen me një ndryshim të thellë kulturor dhe edukativ.
Brezat e rinj duhet të rriten me bindjen se suksesi nuk vjen nga lidhjet dhe miqësitë politike, por nga puna dhe përkushtimi. Kjo do të arrihet përmes reformimit të sistemit arsimor dhe integrimit të temave mbi meritokracinë, etikën dhe integritetin në programet mësimore.
Për më tepër, shoqëria duhet të promovojë shembujt pozitivë të individëve që kanë arritur suksese falë aftësive të tyre, duke krijuar një kulturë ku vlerësohet puna dhe jo favorizimi politik. Fushatat ndërgjegjësuese duhet të angazhojnë qytetarët në një debat të hapur mbi rëndësinë e një administrate të ndershme dhe të aftë, duke sfiduar mentalitetin e patronazhit dhe nepotizmit që ka dominuar për shumë vite.

Vetëm nëse këto reforma zbatohen me vendosmëri, Shqipëria mund të ndërtojë një shtet të fortë dhe funksional, ku institucionet janë të pavarura dhe të drejtuara nga njerëz me integritet dhe aftësi. Në të kundërt, vendi do të vazhdojë të përballet me pasojat e një administrate të paaftë dhe të korruptuar, e cila pengon zhvillimin ekonomik dhe largon qytetarët e saj më të aftë drejt emigrimit.
Ky është një moment vendimtar ku duhet të vendoset nëse do të ndërtohet një sistem i drejtë dhe meritokratik apo do të vazhdojë rruga e klientelizmit dhe mungesës së përgjegjësisë. Ndryshimi kërkon përpjekje të përbashkëta nga të gjithë aktorët e shoqërisë – institucionet, shoqëria civile, media dhe vetë qytetarët – për të krijuar një Shqipëri ku mundësitë dhe suksesi vijnë si rezultat i meritës dhe jo i lidhjeve politike.

Ndryshimi nuk mund të vijë vetëm nga politika, por nga një angazhim i gjerë i shoqërisë, ku qytetarët kërkojnë më shumë llogaridhënie dhe drejtësi. Vetëm atëherë mund të krijohet një Shqipëri ku suksesin nuk e përcakton lidhja me pushtetin, por puna dhe aftësia e çdo individi.