Nëse e shohim Shqipërinë në perspektivën e historisë dhe zhvillimeve të saj politike do të kuptojmë se gjendja e saj aktuale nuk është një rastësi. Ka arsye të thella, të rrënjosura në strukturën sociale, ekonomike dhe kulturore të vendit, që e mbajnë politikën shpesh më pranë amatorizmit sesa profesionalizmit.
Shqipëria doli nga një regjim totalitar të gjatë me një sistem shtetëror të centralizuar dhe një shoqëri që nuk kishte përvojë me demokracinë.
Ndryshe nga vendet e tjera të Evropës Lindore, Shqipëria nuk kishte traditë pluralizmi apo një brez ekspertësh të përgatitur për t’u marrë me sfidat e qeverisjes demokratike.
Si rezultat, elitat e reja politike shpesh u ndërtuan mbi bazën e besnikërisë partiake dhe jo të aftësisë, duke krijuar një traditë të keqe në administrimin publik.
Në vend që politika të funksionojë si një mjet për të përmirësuar shoqërinë, ajo është shndërruar në një rrjet interesash personale dhe grupore.
Partitë politike operojnë më shumë si klane, ku besnikëria ndaj liderit shpërblehet me poste dhe influencë.
Kjo e bën shumë të vështirë krijimin e një administrate të bazuar në meritokraci, sepse vendimet nuk bazohen në aftësi, por në lidhjet personale dhe politike.
Korrupsioni nuk është thjesht një problem i qeverisjes, por një mekanizëm për të mbajtur pushtetin.
Politikanët që e kontrollojnë shtetin përdorin resurset publike për të blerë mbështetje, për të manipuluar zgjedhjet dhe për të siguruar një rreth besnikësh që i mbajnë në pushtet.
Ky cikël e bën pothuajse të pamundur që politika të evoluojë në një sistem profesional dhe të ndershëm.
Në shoqëritë ku demokracia është e konsoliduar, qytetarët kanë një rol aktiv në mbajtjen e politikës nën kontroll përmes votës, protestave dhe angazhimit publik.
Në Shqipëri, pjesëmarrja qytetare është shpesh e vakët ose e kontrolluar nga vetë partitë politike.
Mungesa e një kulture të fuqishme të llogaridhënies publike lejon politikanët të veprojnë pa shumë presion nga votuesit.
Shqipëria ka një ekonomi që nuk ofron shumë mundësi të pavarura për qytetarët.
Shumë njerëz mbështeten te shteti për vende pune, kontrata publike ose ndihma ekonomike.
Kjo i bën qytetarët të varur nga politika, duke i detyruar që të mbështesin parti dhe individë që u ofrojnë përfitime afatshkurtra, edhe kur kjo dëmton interesin e përgjithshëm të shoqërisë.
Në një vend ku media do të ishte e pavarur dhe investiguese, do të kishte më shumë transparencë dhe presion ndaj qeverisë për të vepruar në mënyrë më profesionale. Por në Shqipëri, një pjesë e madhe e mediave janë të kontrolluara nga biznesmenë të lidhur me politikën.
Kjo bën që informacioni të manipulohet dhe qytetarët të mos kenë gjithmonë qasje në të vërtetën, duke penguar zhvillimin e një debati të shëndetshëm publik mbi politikat dhe qeverisjen.
Në vendet me demokraci të zhvilluar, politika shihet si një proces serioz, ku vendimet merren në bazë të analizave dhe konsultimeve.
Në Shqipëri, politika shpesh funksionon më shumë si një arenë spektakli, ku debati publik dominohet nga përplasjet personale mes politikanëve dhe jo nga diskutimi i ideve dhe zgjidhjeve konkrete.
Kjo krijon një atmosferë ku emocionet dhe polarizimi marrin përparësi ndaj racionalitetit dhe planifikimit afatgjatë.
A ka zgjidhje?
Si mund të dilet nga ky cikël?
Nëse Shqipëria dëshiron të kalojë drejt një politike më profesionale dhe të përgjejgjshme, disa ndryshime thelbësore janë të domosdoshme:
Së pari, ai që do të çojë Shqipërinë në BE duhet të nënshkruajë një kontratë me votuesit për “një administrate meritokratike”.
Vendet e zhvilluara e kanë ndarë politikën nga administrata publike. Shqipëria duhet të ndjekë këtë model duke krijuar institucione të pavarura nga ndërhyrjet politike.
Së dyti, duhet që të forcohet më tej sistemi i drejtësisë dhe jo e kundërta. Reforma në drejtësi është një hap i rëndësishëm, por duhet të zbatohet me rreptësi për të ndëshkuar korrupsionin dhe për të krijuar një shtet ligjor funksional.
Së treti, shoqëria civile, media dhe qytetarët duhet të vetëedukohen për të përballur politikën që nuk bën për ta. Vetëm një shoqëri e informuar dhe aktive mund të kërkojë llogari nga politikanët dhe të pengojë abuzimet e tyre. Programet e edukimit qytetar dhe mediat e pavarura janë thelbësore në këtë drejtim.
Së katërti, duhet të organizohen të gjithë bizneset rreth një kauze të përbashkët, ajo e zhvillimit të një ekonomie të pavarur nga politika. Kjo ndarje në dukje e thjeshtë duhet të shërbejë për të kuptuar atë që sot është bërë normale, ekonominë e politizuar. Nëse njerëzit kanë mundësi të jetojnë mirë pa pasur nevojë për favore politike, ata do të jenë më të lirë për të votuar dhe vepruar bazuar në interesa të përgjithshme dhe jo në interesa afatshkurtra personale.
Së pesti, diversifikimi i mediave dhe garantimi i lirisë së fjalës duhet të kërkohet si media që duam tani e tutje. Një media e lirë dhe e guximshme është një nga mekanizmat më të fuqishëm për të ndalur politikat amatore dhe për të krijuar një sistem më transparent.
Pse vijojmë ende kështu?
Shqipëria nuk ka arritur ende të dalë plotësisht nga politika amatore, sepse është ende e kapur nga një sistem ku interesi personal dhe grupor është më i fortë se ai publik.
Një histori e gjatë e tranzicionit, një ekonomi e brishtë, një kulturë politike e mbështetur në klientelizëm dhe një shoqëri ende jo mjaftueshëm aktive, e mbajnë vendin në një cikël ku ndryshimet reale ndodhin shumë ngadalë.
Megjithatë, historia ka treguar se vendet mund të ndryshojnë nëse ndërmerren hapa të guximshëm.
Shqipëria nuk është e dënuar të mbetet në këtë situatë përherë, por dalja nga ky model kërkon një angazhim të thellë, jo vetëm nga politikanët, por edhe nga qytetarët, bizneset, shoqëria civile dhe çdo segment tjetër i shoqërisë.
Vetëm atëherë do të mund të ndërtohet një politikë që i shërben të gjithë shqiptarëve dhe jo vetëm një pakice të privilegjuar.