Lufta për liri vazhdon gjatë dekadave.
Kur Freedom House publikoi botimin e parë të sondazhit të saj global në 1973, 44 nga 148 vende u vlerësuan të lira. Sot, 84 nga 195 vende janë të lira. Gjatë 50 viteve të fundit, demokracitë e konsoliduara jo vetëm që kanë dalë nga mjedise thellësisht represive, por gjithashtu janë provuar të jenë jashtëzakonisht elastike përballë sfidave të reja. Megjithëse demokratizimi është ngadalësuar dhe ka hasur në pengesa, njerëzit e zakonshëm anembanë botës, duke përfshirë Iranin, Kinën dhe Kubën, vazhdojnë të mbrojnë të drejtat e tyre kundër shkeljes autoritare.
Sipas raportit të Freddom House 2023[1] tashmë shikojmë disa momnete të vështira për tu rikthyer në situatat e viteve më parë.
Ja disa nga momentet më kryesoret:
Lufta për demokraci mund t’i afrohet një pike kthese.
Hendeku midis numrit të vendeve që regjistruan përmirësime të përgjithshme në të drejtat politike dhe liritë civile dhe atyre që regjistruan rënie të përgjithshme për vitin 2022 ishte më i ngushti që ka qenë ndonjëherë gjatë 17 viteve të përkeqësimit global. Tridhjetë e katër vende bënë përmirësime dhe numri i vendeve me rënie, në 35, ishte më i vogli i regjistruar që nga fillimi i modelit negativ. Fitimet u nxitën nga zgjedhjet më konkurruese si dhe nga një rikthim i kufizimeve të lidhura me pandeminë që kishin ndikuar në mënyrë disproporcionale lirinë e grumbullimit dhe lirinë e lëvizjes. Dy vende, Kolumbia dhe Lesoto, fituan përmirësime në statusin e tyre të përgjithshëm të lirisë, duke kaluar nga pjesërisht të lirë në të lirë.
Ndërsa autoritarët mbeten jashtëzakonisht të rrezikshëm, ata nuk janë të pamposhtur.
Ngjarjet e vitit treguan se autokratët janë larg të qenit të pagabueshëm dhe gabimet e tyre ofrojnë hapje për forcat demokratike. Efektet e korrupsionit dhe fokusi në kontrollin politik në kurriz të kompetencës ekspozuan kufijtë e modeleve autoritare të ofruara nga Pekini, Moska, Karakasi ose Teherani. Ndërkohë, aleancat demokratike demonstruan solidaritet dhe energji.
Shkelja e lirisë së shprehjes ka qenë prej kohësh një shtytës kryesor i rënies demokratike globale.
Gjatë 17 viteve të fundit, numri i vendeve dhe territoreve që marrin një rezultat 0 nga 4 në mediat e raportit Treguesi i lirisë është rritur nga 14 në 33, pasi gazetarët përballen me sulme të vazhdueshme nga autokratët dhe mbështetësit e tyre, ndërkohë që marrin mbrojtje të pamjaftueshme nga kërcënimet dhe dhuna edhe në disa demokraci. Viti i kaluar solli më shumë të njëjtën gjë, me lirinë e medias që u vu nën presion në të paktën 157 vende dhe territore gjatë vitit 2022. Rezultatet për një tregues të lidhur me lirinë e shprehjes personale kanë rënë gjithashtu gjatë viteve në mes të pushtimeve më të mëdha të privatësisë, ngacmimeve dhe frikësimi dhe stimujt për të vetëcensuruar si në internet ashtu edhe jashtë saj.
Lufta globale për demokraci iu afrua një kthese të mundshme në vitin 2022.
Hendeku midis numrit të vendeve që regjistruan përmirësime të përgjithshme në të drejtat politike dhe liritë civile dhe atyre që regjistruan rënie të përgjithshme ishte më i ngushti që ka qenë ndonjëherë gjatë 17 viteve radhazi të përkeqësimit. Pengesa më serioze për lirinë dhe demokracinë ishte rezultat i luftës, grushteve të shtetit dhe sulmeve ndaj institucioneve demokratike nga pushtetarët joliberalë. Regjimi autoritar në Rusi nisi një pushtim të plotë të Ukrainës në një përpjekje për të shuar përparimin demokratik të atij vendi të fituar me vështirësi. Grushtet e shtetit dhe përpjekjet e tjera për të minuar qeverinë përfaqësuese destabilizuan Burkina Fason, Tunizinë, Perunë dhe Brazilin. Grushtet e shtetit të kaluar dhe represioni i vazhdueshëm vazhduan të pakësojnë liritë themelore në Guine dhe të kufizojnë ata në mjedise të tilla si Turqia, Mianmari dhe Tajlanda. Regjimi taleban i Afganistanit i ndaloi vajzat të arsimoheshin në mes të një krize të vazhdueshme ekonomike dhe humanitare.
Qeveritë dhe fuqitë pushtuese përdorën dhunë dhe mjete të tjera për të shkatërruar kulturat dhe për të ndryshuar përbërjen etnike të popullsisë në 21 vende dhe territore, duke përfshirë Ukrainën, Etiopinë dhe Mianmarin.
Gjithsej 34 vende treguan përmirësime në të drejtat politike dhe liritë civile, krahasuar me 35 ai humbi terren, duke sinjalizuar një ngadalësim të mundshëm të rënies globale. Fitimet demokratike u arritën përmes zgjedhjeve më transparente dhe konkurruese në Lesoto, Kolumbi dhe Kenia. Një heqje e kufizimeve të lidhura me pandeminë që ndikuan në mënyrë disproporcionale lirinë e grumbullimit dhe lirinë e lëvizjes solli gjithashtu ndryshime pozitive, siç bëri një angazhim i ripërtërirë për pavarësinë e gjyqësorit në disa vende. Përveç këtyre përmirësimeve të drejtpërdrejta, viti solli prova të reja të kufijve të pushtet autoritar.
Ndikimi autoritar në Kombet e Bashkuara dhe organizata të tjera ndërkombëtare u lëkund pasi demokracitë riafirmuan vlerën e angazhimit shumëpalësh. Ukrainasit, me mbështetje materiale nga shumë demokraci, mundën një ushtri të madhe ruse që u pengua nga dekada korrupsioni. Në Kinë, politikat e vështira dhe të politizuara të COVID-19 të Partisë Komuniste në pushtet u çmontuan papritur përballë protestave publike.
Ndërsa shumica e vendeve në Europë janë konstatuar se janë vende të lira në aspektin politik, ekonomik dhe mënyrën e jetesës, Ballkani Perëndimor vijon të mbetet një vend pjesërisht i lirë me tendenca të ngjashme të kufizimit të lirisë me të njëjtin klasifikim si për Shqipërinë, Maqedoninë e Veriut, Malin e Zi dhe Kosovën, po ashtu edhe për Bosnjë-Hercegovinë, Serbinë. Janë vetëm vendet e Ballkanit Perëndimor ata që përbëjnë edhe një trajtim ndryshe të të drejtave të njeriut, të lirive ekonomike dhe mënyrës autoritare qeverisëse.
Kërcënimi nga liderët në detyrë është një nga vlerësimet negative më të dukshme për pjesën e mungesës së lirisë që ata shkaktojnë në rrugëtimin e tyre të pushtetit. Institucionet demokratike vuajnë nga abuzimet nga pushtetarët e fuqishëm të Ballkanit Perëndimor në 2022. Pas marrjes apo rimarrjes së detyrës përmes zgjedhjeve, këta liderë sulmojnë pa u ndalur procesin e dhe stabilitetin e shtetit demokratik dhe përpiqen të rishkruajnë rregullat e lojës për të ruajtur kontrollin e tyre në pushtet.
Kur vlerësojmë aksionet e luftës për demokraci, është e rëndësishme të kujtojmë kostot shkatërruese që qasja autoritare mund të imponojë mbi popullsinë.
Në këtë qasje Shqipëria ka të prekshme ushtrimin e kufizimit të të drejtës për të kryer aktivitet bazuar në rregullat e tregut nëpërmjet krijimit të bordeve qeveritare të krijuara në vitin 2022 me motivimin për mbrojtjen e popullsisë nga abuzimet e përfitimit. Realisht nga shumë analiza dhe studime rezultoi se këto borde janë mbajtur në kundërshtim me Kushtetutën e Shqipërisë, i cili u provua edhe nga vendimi i Gjykatës Kushtetuese[2].
Sjellja e autokratëve në nivel rajonal është një pasqyrim i metodave të tyre qeverisëse në vend, ku në mungesë të një mandati të mirëfilltë popullor, ata mbështeten në një kombinim të papërpunuar të korrupsionit dhe forcës për të mbajtur kontrollin. Institucionet demokratike që mund të zvogëlojnë korrupsionin dhe dhunën shtetërore, të tilla si partitë e opozitës, gjykatat e pavarura, shtypi i lirë dhe grupet e shoqërisë civile sulmohen dhe përçahen si kërcënime të mundshme për pushtetin e liderit. Kur probleme të tilla gërryese lejohen të kalojnë të pakontrolluara, ato mund të minojnë qëllimet e vetë regjimit dhe të kërcënojnë jetën e njerëzve të zakonshëm.
Korrupsioni vjen me një kosto të lartë si për shërbimet publike ashtu edhe për të ardhurat e qeverisë.
Në Shqipëri, korrupsioni endemik ka zhveshur buxhetin nga përfitimet potenciale nga burimet natyrore dhe ka dëmtuar infrastrukturën thelbësore, duke i mohuar qytetarëve të drejtën për një jetese dhe shërbime më të mira. Kjo qasje arrogante dhe shpërdoruese me burimet natyrore ka ndikuar direkt duke penguar aftësinë e qeverisë për të trajtuar emergjencat shëndetësore dhe ekonomike.
Si pasojë, vendi përballet me një krizë të vazhdueshme besimi, me mungesë të dinamizmit në ekonomi, dhe kjo ndikon në largimin masiv të shtetasve jashtë Shqipërisë. Ashtu si me korrupsionin, nevoja për të mbajtur kontrollin përmes forcës dërrmuese dhe mungesa e mekanizmave për ta moderuar atë ka ndikuar te autokratët e Ballkanit perëndimor për të përshtatur politikën në përgjigje të frustrimeve publike.
Përvoja katastrofike në Shqipëri me shpenzimet e infrastrukturës dhe abuzimet me infrastrukturën e mbetjeve, por edhe ato aero portuale (Durrës, Vlorë) në kurriz të shpenzimeve sociale dhe paketave për sektorët nevojtarë të ekonomisë ilustron se çfarë mund të ndodhë me njerëzit e kapur në një sistem autoritar që është më shumë i përqendruar në detyrimin e bindjes së tyre sesa në sigurimin e mirëqenies së tyre.
Një dallim që ka Shqipëria në lidhje me vendet e tjera autoritare është liria e shprehjes. Përtej mediave të lajmeve, njerëzit e zakonshëm ende janë të lirë t’u shprehin pikëpamjet e tyre të tjerëve, qofshin ato online ose jashtë saj.
Ndërkohë, në Ballkanin Perëndimor disa qeveri kanë qenë të shpejtë për të riaplikuar ligjet apo rregulla represive në sferën online dhe kanë miratuar teknologji për të monitoruar komunikimin dixhital.
[1] https://freedomhouse.org/sites/default/files/2023-03/FIW_2023_50Years_DigitalPDF.pdf
[2] https://shqiptarja.com/lajm/gjykata-kushtetuese-rrezon-bordin-e-transparences-per-cmimet-e-shportes